De cultura hortorum

sive Hortulus

_______________________________________________________________________

Incipit liber de cultura hortorum

Strabi seu Strabonis feliciter

I

De cultura hortorum

Plurima tranquillae cum sint insignia vitae,

Non minimum est, si quis Pestanae deditus arti

Noverit obsceni curas tractare Priapi.

Ruris enim quaecumque datur possessio, seu sit

5

Putris, harenoso qua torpet glarea tractu,

Seu pingui molita graves uligine foetus,

Collibus erectis alte sita, sive iacenti

Planitie facilis, clivo seu vallibus horrens,

Non negat ingenuos holerum progignere fructus,

10

Si modo non tua cura gravi compressa veterno

Multiplices holitoris opes contempnere stultis

Ausibus assuescit, callosasque aere duro

Detrectat fuscare manus et stercora plenis

Vitat in arenti disponere pulvere qualis.

15

Haec non sola mihi patefecit opinio famae

Vulgaris, quaesita libris nec lectio priscis,

Sed labor et studium, quibus otia longa dierum

Postposui, expertum rebus docuere probatis.

II

Difficultas assumpti laboris

Bruma senectutis vernacula, totius anni

20

Venter et ampliflui consumptrix saeva laboris,

Veris ubi adventu terrarum pulsa sub imas

Delituit latebras, vestigiaque horrida avarae

Ver hiemis reduci rerum delere pararet

Scemate, et antiquo languentia rura nitori

25

Reddere, ver orbis primum caput et decus anni,

Purior aura diem cum iam reserare serenum

Inciperet, Zephirosque herbae floresque secuti

Tenuia porrigerent radicis acumina, caeco

Tecta diu gremio, canasque exosa pruinas,

30

Cum silvae foliis, montes quoque gramine pingui,

Prataque conspicuis vernarent laeta virectis,

Atriolum, quod pro foribus mihi parva patenti

Area vestibulo solis convertit ad ortum,

Urticae implerunt, campique per aequora parvi

35

Illita ferventi creverunt tela veneno.

Quid facerem? tam spissus erat radicibus infra

Ordo catenatis, virides ut texere lentis

Viminibus crates stabuli solet arte magister:

Ungula cornipedum si quando humore nocetur

40

Collecto et putres imitatur marcida fungos.

Ergo moras rumpens Saturni dente iacentes

Aggredior glebas, torpentiaque arva revulsis

Sponte renascentum complexibus urticarum

Erigo et umbricolis habitata cubilia talpis

45

Diruo, lumbricos revocans in luminis oras.

Inde Nothi coquitur flabris solisque calore

Areola et lignis ne diffluat obsita quadris

Altius a plano modicum resupina levatur,

Tota minutatim rastris contunditur uncis,

50

Et pinguis fermenta fimi super insinuantur.

Seminibus quaedam temptamus holuscula, quaedam

Stirpibus antiquis priscae revocare iuventae.

III

Instantia cultoris et fructus operis

Denique vernali interdum conspergitur imbre

Parva seges, tenuesque fovet praeblanda vicissim

55

Luna comas; rursus si quando sicca negabant

Tempora roris opem, culturae impulsus amore,

Quippe siti metuens graciles torpescere fibras,

Flumina pura cadis inferre capacibus acri

Curavi studio, et propriis infundere palmis

60

Guttatim, ne forte ferocior impetus undas

Ingereret nimias, et semina iacta moveret.

Nec mora, germinibus vestitur tota tenellis

Areola et quamquam illius pars ista sub alto

Arescat tecto, pluviarum et muneris expers

65

Squaleat aerii, pars illa perennibus umbris

Diffugiat solem, paries cui celsior ignei

Sideris accessum lateris negat obice duri,

Non tamen ulla sibi fuerant quae credita pridem

Spe sine crementi pigro sub cespite clausit.

70

Quin potius quae sicca fere et translata subactis

Suscepit scrobibus, redivivo plena virore

Restituit, reparans numeroso semina fructu.

Nunc opus ingeniis, docili nunc pectore et ore,

Nomina quo possim viresque attingere tantae

75

Messis, ut ingenti res parvae ornentur honore.

IV

Salvia

(Salvia officinalis L.)

Lelifagus prima praefulget fronte locorum,

Dulcis odore, gravis virtute atque utilis haustu.

Pluribus haec hominum morbis prodesse reperta

Perpetuo viridi meruit gaudere iuventa.

80

Sed tolerat civile malum: nam saeva parentem

Progenies florum, fuerit ni dempta, perurit

Et facit antiquos defungier invida ramos.

V

Ruta

(Ruta graveolens L.)

Hoc nemus umbriferum pingit viridissima rutae

Silvula ceruleae, foliis quae praedita parvis

85

Umbellas iaculata breves, spiramina venti

Et radios Phoebi caules transmittit ad imos,

Attactuque graves leni dispergit odores.

Haec cum multiplici vigeat virtute medellae,

Dicitur occultis adprime obstare venenis

90

Toxicaque invasis incommoda pellere fibris.

VI

Abrotanum

(Artemisia abrotanum L.)

Nec minus abrotani promptum est mirarier alte

Pubentis frutices et quas inspicat Aristas

Ramorum ubertas, tenues imitata capillos.

Huius odoratum lento cum vimine crinem

95

Poeoniis carptum prodest miscere medellis.

Febribus obstat enim, telum fugat, adiuvat artus,

Quos incerta premit furtivae iniuria guttae.

Praeterea tot habet vires quot fila comarum.

VII

Cucurbita

(Cucurbita lagenaria L.)

Haud secus altipetax semente cucurbita vili

100

Assurgens, parmis foliorum suscitat umbras

Ingentes, crebrisque iacit retinacula ramis.

Ac velut ulmum hedera implicuit cum frondibus altam,

Ruris abusque sinu toti sua brachia circum

Laxa dedit ligno, summumque secuta cacumen

105

Corticis occuluit viridi tutamine rugas:

Aut arbustivum vitis genus, arbore cum se

Explicuit quavis, ramorumque alta corimbis

Vestiit, et propria sursum se sponte levavit -

Visitur ergo rubens aliena in sede racemus

110

Dependere, premit tabulata virentia Bachus,

Pampinus et frondes discernit latior altas -

Sic mea sic fragili de stirpe cucurbita surgens

Diligit appositas, sua sustentacula, furcas,

Atque amplexa suas uncis tenet unguibus alnos.

115

Ne vero insano divelli turbine possit,

Quot generat nodos, tot iam retinacula tendit,

Et quoniam duplicem producunt singula funem,

Undique fulturam dextra levaque prehendunt,

Et velut in fusum nentes cum pensa puellae

120

Mollia traiciunt spirisque ingentibus omnem

Filorum seriem pulchros metantur in orbes,

Sic vaga tortilibus stringunt ammenta catenis

Scalarum teretes involvuntque ilico virgas,

Viribus et discunt alienis tecta cavarum

125

Ardua porticuum volucri superare natatu.

Iam quis poma queat ramis pendentia passim

Mirari digne? quae non minus undique certis

Sunt formata viis, quam si tornatile lignum

Inspicias medio rasum, quod mamfure constat.

130

Illa quidem gracili primum demissa flagello

Oblongo, tenuique ferunt ingentia collo

Corpora, tum vastum laxatur in ilia pondus,

Totum venter habet, totum alvus, et intus aluntur

Multa cavernoso seiunctim carcere grana,

135

Quae tibi consimilem possunt promittere messem.

Ipsos quin etiam tenero sub tempore fructus,

Ante humor quam clausa latens per viscera sero

Autumni adventu rarescat, et arida circum

Restiterit cutis, inter opes transire ciborum

140

Saepe videmus, et ardenti sartagine pinguem

Combibere arvinam, et placidum secmenta saporem

Ebria multotiens mensis praestare secundis.

Si vero aestivi sinitur spiramina solis

Cum genitrice pati et matura falce recidi,

145

Idem foetus in assiduos formarier usus

Vasorum poterit, vasto dum viscera ventre

Egerimus, facili radentes ilia torno.

Nonnunquam hac ingens sextarius abditur alvo,

Clauditur aut potior mensurae portio plenae,

150

Amphora quae, piceo linitur dum gluttine, servat

Incorrupta diu generosi dona Liei .

VIII

Pepones

(Cucumis melo L.)

Hoc simul in spatio, campi quo figitur imis

Haec tam laeta seges, vili quam carmine pinxi,

Visitur alterius vitis genus acre per aequor

155

Serpere pulvereum et fructus nutrire rotundos.

Pomorum haec species terrae super arida vulgo

Terga iacens crementa capit pulcherrima, donec

Solibus aestivis flavos intincta colores

Messoris calathos matura fruge replerit.

160

Tum videas aliis teretem satis esse figuram,

Undique porro aliis oblongo scemate ventrem

Demissum, nucis aut ovi versatilis instar,

Vel qualis manibus quondam suspensa supinis

Lucet agens circum lomenti bulla salivam

165

Ante recens maceretur aquis quam spuma refusis;

Dum lentescit adhuc digitis luctantibus, et se

Alternis vicibus studioque fricantibus uno,

Inter utramque manum parvo fit parvus hiatu

Exitus, huc stricto lenis meat ore Nothi vis,

170

Distenditque cavum vitrea sub imagine pondus,

Et centrum medio confingit labile fundo,

Undique conveniat cameri quo inflexio tecti.

Ergo calyps huius penetrat dum viscera pomi,

Elicit humoris largos cum semine rivos

175

Multiplici: tum deinde cavum per plurima tergus

Frustra manu spargens hortorum laetus opimas

Delicias conviva capit, candorque saporque

Oblectant fauces, nec duros illa molares

Esca stupere facit, facili sed mansa voratu

180

Vi naturali frigus per viscera nutrit.

IX

Absinthium

(Artemisia absinthium L.)

Proximus absinthi frutices locus erigit acris,

Herbarum matrem simulantes vimine lento.

In foliis color est alius, ramisque odor alter

Puberibus, longeque saporis amarior haustus.

185

Ferventem domuisse sitim, depellere febres

Hoc solet auxilium clara virtute probatum.

Si tibi praeterea caput acri forte dolore

Pulsetur subito, vel si vertigo fatiget,

Huius opem rimare, coquens frondentis amaram

190

Absinthi silvam, tum iura lebete capaci

Effunde, et capitis perfunde cacumina summi.

Quo postquam ablueris graciles humore capillos,

Devinctas frondes super imposuisse memento.

Tum mollis fotos constringat fascia crines,

195

Et post non multas elapsi temporis horas

Hoc inter reliquas eius mirabere vires.

X

Marrubium

(Marrubium vulgare L.)

Quid referam iuxta positi nimiumque potentis

Marrubii non vile genus, licet acrius ora

Mordeat et longe gustum disiungat odore.

200

Dulce enim olet, non dulce sapit, sed pectoris aegros

Comprimit angores, tristi dum sumitur haustu.

Praecipue talis caleat si potus ab igni

Et coenam cyatis cogatur claudere crebris.

Si quando infensae quaesita venena novercae

205

Potibus inmiscent dapibusve aconita dolosis

Tristia confundunt, extemplo sumpta salubris

Potio marrubii suspecta pericula pressat.

XI

Foeniculum

(Foeniculum vulgare Miller)

Nec maratri taceatur honor, quod stipite forti

Tollitur, et late ramorum brachia tendit,

210

Dulce satis gustu dulcem satis addit odorem.

Hoc oculis, quos umbra premit, prodesse locuntur,

Huius item semen foetae cum lacte capellae

Absumptum ventris fertur mollire tumorem

Cunctantisque moras dissolvere protinus alvi.

215

Praeterea radix maratri commixta liquori

Lenaeo tussim percepta repellit anhelam.

XII

Gladiola

(Iris germanica L.)

Te neque transierim Latiae cui libera linguae

Nomine de gladii nomen facundia finxit.

Tu mihi purpurei progignis floris honorem,

220

Prima aestate gerens violae iucunda nigellae

Munera, vel qualis mensa sub Apollinis alta

Investis pueri pro morte recens yacincthus

Exiit et floris signavit vertice nomen.

Radicis ramenta tuae siccata fluenti

225

Diluimus contusa mero saevumque dolorem

Vesicae premimus tali non secius arte.

Pignore fullo tuo lini candentia texta

Efficit, ut rigeant dulcesque imitentur odores.

XIII

Lybisticum

(Levisticum officinale Koch)

Inter odoratam memorare lybistica silvam

230

Fortia, suadet amor parvi diffusior horti.

Hoc germen suco quamvis et odore gemellis

Orbibus officere et tenebras inferre putetur,

Semina saepe tamen quaesitis addere curis

Parva solet, famamque aliena laude mereri.

XIV

Cerfolium

(Anthriscus cerefolium L.)

235

Quae tot bellorum, tot famosissima rerum

Magnarum monimenta sacro pia conficis ore,

Exiles, Erato, non dedignare meorum

Divitias holerum versu perstringere mecum.

Infirmis divisa licet Macedonia ramis

240

Spargitur, et crebris ignobile semen aristis

Sufficit, illa tamen toto reparabilis anno

Pauperiem largo solatur munere plebis

Indiguae, nec non restringere sanguinis undas

Corpore diffusas facili solet obvia gustu.

245

Illa quoque infesto venter dum forte dolore

Turbatur, fomenta super non irrita ducit,

Puleium sibimet frondesque papaveris addens.

XV

Lilium

(Lilium candidum L.)

Lilia quo versu candentia, carmine quove

Ieiunae macies satis efferat arida Musae?

250

Quorum candor habet nivei simulacra nitoris,

Dulcis odor silvas imitatur flore Sabeas.

Non Parius candore lapis, non nardus odore

Lilia nostra premit, necnon si perfidus anguis

Ingenitis collecta dolis serit ore venena

255

Pestifero, caecum per vulnus ad intima mortem

Corda feram mittens, pistillo lilia praestat

Commacerare gravi sucosque haurire Falerno.

Si quod contusum est summo liventis in ore

Ponatur puncti, tum iam dinoscere vires

260

Magnificas huiusce datur medicaminis ultro.

Haec etiam laxis prodest contusio membris.

XVI

Papaver

(Papaver somniferum L.)

Et Cereale quidem nugarum in parte papaver

Hac memorare placet, quod raptu mesta puellae

Mater, ut immensis optata oblivia mentem

265

Exuerent curis, fertur Latona vorasse.

Hoc simul auxilio carbunculus ater, ab imo

Pectore qui ructus nimium convolvit amaros

Oris adusque fores, reprimi persaepe videtur.

Huius ad alta caput granorum semine fetum

270

Protento fragilique solet se tollere collo,

Inque modum mali, regio cui Punica nomen

Indidit, unius patulo sub pellis amictu

Grana celebrandae virtutis plurima claudit,

Deque sono mandentis habet formabile nomen.

XVII

Sclarega [et Costus]

(Salvia Sclarea L. et Tanacetum Balsamita L.)

275

Hic umbrosa novos inter sclarega virores

Stipite praevalido assurgens, ramosque comasque

Altius extollit: quae quamvis rarius ulli

Quaesita auxilio medicorum paene putetur

Effugisse manus; dulci tamen indita caldae

280

Et vires et odorati fermenta saporis

Praestat. Eam iuxta hortensis non extima costi

Silva latet stomachique moras ventremque salubri

Provocat auxilio radicis munere coctae.

XVIII

Menta

(Mentha aquatica L. et Mentha crispa L.)

Nec mihi defuerit vulgaris copia mentae

285

Multa per et genera et species diversa coloresque

Et vires. huius quoddam genus utile vocem

Raucisonam claro rursus redhibere canori

Posse putant, eius sucos si fauce vorarit

Ieiuna, quem crebra premens raucedo fatigat.

290

Est aliud praepingue genus huiusce frutecti,

Quod iam non parvi diffundat germinis umbras,

Celsa ebuli sed more petens a stipite forti

Undique maiores foliorum prorogat alas,

Quis odor alter inest pauloque immitior haustus.

295

Sed si quis vires speciesque et nomina mentae

Ad plenum memorare potest, sciat ille necesse est,

Aut quot Eritreo volitent in gurgite pisces,

Lemnius aut altum quot in aera Mulcifer ire

Scintillas vastis videat fornacibus Aetnae.

XIX

Puleium

(Mentha pulegium L.)

300

Non patitur cunctas angustia carminis huius

Pulei virtutes celeri comprendere versu.

Hoc apud Indorum tanti constare peritos

Fertur, apud Gallos quanti valet Indica nigri

Congeries piperis. Quis iam dubitare sinetur

305

Hac herba plures leniri posse labores,

Quam pretiis inhianter emit ditissima tantis

Gens, hebenoque auroque fluens et mira volenti

Quaeque ferens mundo. O magni laudanda tonantis

Virtus et ratio, nullis quae munera terris

310

Larga suae non pandit opis! quae rara sub isto

Axe videre soles, aliis in partibus horum

Copia tanta iacet, quantam vilissima tecum

Efficiunt: rursus quaedam quae spreta videntur

Forte tibi, magno mercantur ditia regna,

315

Altera ut alterius potiatur foenore tellus,

Orbis et in toto per partes una domus sit.

Puleium quoque decoctum curabit, amice,

Et potu et fotu stomachum, mihi crede, morantem.

Dum canimus quae certa gravi ratione tenemus,

320

Quaedam audita etiam vero miscere coturno

Fas ususque sinit: ramum coniungito pulei

Auriculae, ne forte caput turbaverit aestus

Solis in aerio si te perflarit aperto.

Quod nisi me currens deponere vela Thalia

325

Cogeret ac tandem portus intrare moneret,

Hinc tibi multiplices poteram decerpere flores.

XX

Apium

(Apium graveolens L.)

Quamvis in nostris apium vilesceret hortis,

Et solo id multi prodesse sapore putarint,

Plura tamen propriis medicamina viribus acri

330

Exhibet auxilio. Cuius si trita capessas

Semina, torquentes urinae frangere tricas

Dicitur; ipsum etiam tenero cum germine mansum

Concoquit errantes stomachi penetralibus escas.

Corporis hunc regem turbans si nausia vexet,

335

Mox apium lympha tristique bibatur aceto,

Passio tum celeri cedet devicta medellae.

XXI

Vettonica

(Betonica officinalis L.)

Montibus et silvis, pratis et vallibus imis

Vettonicae pretiosa licet collectio cunctis

Paene locis superet passim, tamen hanc quoque noster

340

Hortus habet cultaque docet mansuescere terra.

Haec tantum meruit generali nomine laudis,

Ut si quid mea Musa velit superaddere, tandem

Mole operis devicta sui iam sentiat, illa

Utilitate minus quicquid deprompserit esse.

345

Hanc viridem si forte tuos coneris in usus

Carpere siccatamve hiemi deponere pigrae,

Turbida sive tuas oblectant pocula fauces,

Seu potius longo tibi defaecata labore

Dona placent, huius virtus mirabilis herbae

350

Omnia sufficiet; quam quosdam pendere tanti

Novimus, ut contra totam quae iniuria corpus

Impetit interius, muniri viribus eius

Sese posse rati, soleant haurire diebus

Continuis hoc acre genus medicaminis almi.

355

Praeterea caput infesto si vulnere fractum

Tabuerit, tum crebra terens imponito sacrae

Tegmina vettonicae, statim mirabere vires

Illius, in solidum fuerit dum clausa cicatrix.

XXII

Agrimonia

(Agrimonia eupatoria L.)

Hic quoque sarcocolam, campos quae plurima passim

360

Vestit et effetis silvarum inventa sub umbris

Nascitur, ordinibus facile est discernere pulchris.

Haec praeter varium latae virtutis honorem

Trita domat ventris praedirum et pota dolorem.

Si quae forte calybs infensus vulnera membris

365

Indiderit nostris, huius temptare iubemur

Auxilium, partique imponere tunsa patenti

Germina, maturum nacturi hac arte vigorem,

Si tamen addatur mordens cataplasmati acetum.

XXIII

Ambrosia

(Achillea millefolium L. ?)

Haud procul ambrosiam vulgo quam dicere mos est

370

Erigitur, laudata quidem, sed an ista sit illa,

Cuius in antiquis celeberrima mentio libris

Fit, dubium est multis. Medici tamen arte suapte

Hanc utcumque colunt, tantum quae sanguinis hausta

Absumit, quantum potus ingesserit almi.

XXIV

Nepeta

(Nepeta montana L.)

375

Herbarum in numero, quas hortulus ille recenti

Semper prole creat, nepetae non segnior exit

Surculus, urticam foliis simulantibus, alto

Vertice praegratum late largitus odorem.

Haec variis olim morborum accommoda curis,

380

Non extrema alias inter decernitur herbas.

Huius enim sucus, roseo commixtus olivo,

Efficit unguentum, laesae quod vulnera carnis

Atque cicatricum deformia signa novarum

Posse abolere aiunt, prisco et reparare nitori,

385

Et revocare pilos, plagae quos forte recentis

Pestis hiulca tulit, sanie taboque peresos.

XXV

Rafanum

(Raphanus sativus L.)

Hic rafanum radice potens latoque comarum

Tegmine sublatum extremus facit ordo videri.

Cuius amara satis quatientem viscera tussim

390

Mansa premit radix, triti quoque seminis haustus

Eiusdem vitio pestis persaepe medetur.

XXVI

Rosa

(Rosa gallica L.)

Iam nisi me fessum via longior indupediret,

Scrupeus atque novi terreret carminis ordo,

Debueram viburna rosae pretiosa metallo

395

Pactoli et niveis Arabum circumdare gemmis.

Haec quia non Tyrio Germania tinguitur ostro,

Lata nec ardenti se Gallia murice iactat,

Lutea purpurei reparat crementa quotannis

Ubertim floris, tantum qui protinus omnes

400

Herbarum vicisse comas virtute et odore

Dicitur, ut merito florum flos esse feratur.

Inficit hic oleum proprio de nomine dictum,

Quod quam saepe fiat mortalibus utile curis,

Nec meminisse potest hominum nec dicere quisquam.

405

Huic famosa suos opponunt lilia flores,

Longius horum etiam spirans odor imbuit auras,

Sed si quis nivei candentia germina fructus

Triverit, aspersi mirabitur ilicet omnem

Nectaris ille fidem celeri periisse meatu,

410

Hoc quia virginitas fama subnixa beata

Flore nitet, quam si nullus labor exagitarit

Sordis et illiciti non fregerit ardor amoris,

Flagrat odore suo. Porro si gloria pessum

Integritatis eat, foetor mutabit odorem.

415

Haec duo namque probablilium genera inclyta florum

Ecclesiae summas signant per saecula palmas,

Sanguine martyrii carpit quae dona rosarum,

Liliaque in fidei gestat candore nitentis.

O mater virgo, fecundo germine mater,

420

Virgo fide intacta, sponsi de nomine sponsa,

Sponsa, columba, domus regina, fidelis amica,

Bello carpe rosas, laeta arripe lilia pace.

Flos tibi sceptrigero venit generamine Iesse,

Unicus antiquae reparator stripis et auctor;

425

Lilia qui verbis vitaque dicavit amoena,

Morte rosas tinguens, pacemque et proelia membris

Liquit in orbe suis, virtutem amplexus utramque.

Premiaque ambobus servans aeterna triumphis.

XXVII

Commendatio opusculi

Haec tibi servitii munuscula vilia parvi

430

Strabo tuus, Grimalde pater doctissime, servus

Pectore devoto nullius ponderis offert,

Ut cum consepto vilis consederis horti

Subter opacatas frondenti vertice malos,

Persicus imparibus crines ubi dividit umbris,

435

Dum tibi cana legunt tenera lanugine poma

Ludentes pueri, scola laetabunda tuorum,

Atque volis ingentia mala capacibus indunt,

Grandia conantes includere corpora palmis:

Quo moneare habeas nostri, pater alme, laboris,

440

Dum relegis quae dedo volens, interque legendum

Ut vitiosa seces, deposco, placentia firmes.

Te deus aeterna faciat virtute virentem

Inmarcescibilis palmam comprendere vitae:

Hoc pater, hoc natus, hoc spiritus annuat almus.