Saturae

Satura XIV

_______________________________________________________

Plurima sunt, Fuscine, et fama digna sinistra

1a

[et quod maiorum vitia sequiturque minores]

et nitidis maculam haesuram figentia rebus,

quae monstrant ipsi pueris traduntque parentes.

si damnosa senem iuvat alea, ludit et heres

5

bullatus parvoque eadem movet arma fritillo.

nec melius de se cuiquam sperare propinquo

concedet iuvenis, qui radere tubera terrae,

boletum condire et eodem iure natantis

mergere ficedulas didicit nebulone parente

10

et cana monstrante gula. cum septimus annus

transierit puerum, nondum omni dente renato,

barbatos licet admoveas mille inde magistros,

hinc totidem, cupiet lauto cenare paratu

semper et a magna non degenerare culina.

15

mitem animum et mores modicis erroribus aequos

praecipit atque animas servorum et corpora nostra

materia constare putat paribusque elementis,

an saevire docet Rutilus, qui gaudet acerbo

plagarum strepitu et nullam Sirena flagellis

20

conparat, Antiphates trepidi laris ac Polyphemus,

tunc felix, quotiens aliquis tortore vocato

uritur ardenti duo propter lintea ferro?

quid suadet iuveni laetus stridore catenae,

quem mire adficiunt inscripta, ergastula, carcer?

25

rusticus expectas ut non sit adultera Largae

filia, quae numquam maternos dicere moechos

tam cito nec tanto poterit contexere cursu

ut non ter deciens respiret? conscia matri

virgo fuit, ceras nunc hac dictante pusillas

30

implet et ad moechum dat eisdem ferre cinaedis.

sic natura iubet: velocius et citius nos

corrumpunt vitiorum exempla domestica, magnis

cum subeant animos auctoribus. unus et alter

forsitan haec spernant iuvenes, quibus arte benigna

35

et meliore luto finxit praecordia Titan,

sed reliquos fugienda patrum vestigia ducunt

et monstrata diu veteris trahit orbita culpae.

abstineas igitur damnandis. huius enim vel

una potens ratio est, ne crimina nostra sequantur

40

ex nobis geniti, quoniam dociles imitandis

turpibus ac pravis omnes sumus, et Catilinam

quocumque in populo videas, quocumque sub axe,

sed nec Brutus erit Bruti nec avunculus usquam.

nil dictu foedum visuque haec limina tangat

45

intra quae pater est. procul, a procul inde puellae

lenonum et cantus pernoctantis parasiti.

maxima debetur puero reverentia, si quid

turpe paras, nec tu pueri contempseris annos,

sed peccaturo obstet tibi filius infans.

50

nam si quid dignum censoris fecerit ira

quandoque et similem tibi se non corpore tantum

nec vultu dederit, morum quoque filius et qui

omnia deterius tua per vestigia peccet,

corripies nimirum et castigabis acerbo

55

clamore ac post haec tabulas mutare parabis.

unde tibi frontem libertatemque parentis,

cum facias peiora senex vacuumque cerebro

iam pridem caput hoc ventosa cucurbita quaerat?

Hospite venturo cessabit nemo tuorum.

60

‹verre pavimentum, nitidas ostende columnas,

arida cum tota descendat aranea tela,

hic leve argentum, vasa aspera tergeat alter.›

vox domini furit instantis virgamque tenentis.

ergo miser trepidas, ne stercore foeda canino

65

atria displiceant oculis venientis amici,

ne perfusa luto sit porticus, et tamen uno

semodio scobis haec emendat servulus unus:

illud non agitas, ut sanctam filius omni

aspiciat sine labe domum vitioque carentem?

70

gratum est quod patriae civem populoque dedisti,

si facis ut patriae sit idoneus, utilis agris,

utilis et bellorum et pacis rebus agendis.

plurimum enim intererit quibus artibus et quibus hunc tu

moribus instituas. serpente ciconia pullos

75

nutrit et inventa per devia rura lacerta:

illi eadem sumptis quaerunt animalia pinnis.

voltur iumento et canibus crucibusque relictis

ad fetus properat partemque cadaveris adfert:

hic est ergo cibus magni quoque volturis et se

80

pascentis, propria cum iam facit arbore nidos.

sed leporem aut capream famulae Iovis et generosae

in saltu venantur aves, hinc praeda cubili

ponitur: inde autem cum se matura levavit

progenies stimulante fame festinat ad illam

85

quam primum praedam rupto gustaverat ovo.

Aedificator erat Caetronius et modo curvo

litore Caietae, summa nunc Tiburis arce,

nunc Praenestinis in montibus alta parabat

culmina villarum Graecis longeque petitis

90

marmoribus vincens Fortunae atque Herculis aedem,

ut spado vincebat Capitolia nostra Posides.

dum sic ergo habitat Caetronius, inminuit rem,

fregit opes, nec parva tamen mensura relictae

partis erat. totam hanc turbavit filius amens,

95

dum meliore novas attollit marmore villas.

Quidam sortiti metuentem sabbata patrem

nil praeter nubes et caeli numen adorant,

nec distare putant humana carne suillam,

qua pater abstinuit, mox et praeputia ponunt;

100

Romanas autem soliti contemnere leges

Iudaicum ediscunt et servant ac metuunt ius,

tradidit arcano quodcumque volumine Moyses:

non monstrare vias eadem nisi sacra colenti,

quaesitum ad fontem solos deducere verpos.

105

sed pater in causa, cui septima quaeque fuit lux

ignava et partem vitae non attigit ullam.

Sponte tamen iuvenes imitantur cetera, solam

inviti quoque avaritiam exercere iubentur.

fallit enim vitium specie virtutis et umbra,

110

cum sit triste habitu vultuque et veste severum,

nec dubie tamquam frugi laudetur avarus,

tamquam parcus homo et rerum tutela suarum

certa magis quam si fortunas servet easdem

Hesperidum serpens aut Ponticus. adde quod hunc de

115

quo loquor egregium populus putat adquirendi

artificem; quippe his crescunt patrimonia fabris

[sed crescunt quocumque modo maioraque fiunt]

incude adsidua semperque ardente camino.

[et pater ergo animi felices credit avaros]

120

qui miratur opes, qui nulla exempla beati

pauperis esse putat, iuvenes hortatur ut illa

ire via pergant et eidem incumbere sectae.

sunt quaedam vitiorum elementa, his protinus illos

inbuit et cogit minimas ediscere sordes;

125

mox adquirendi docet insatiabile votum.

servorum ventres modio castigat iniquo

ipse quoque esuriens, neque enim omnia sustinet umquam

mucida caerulei panis consumere frusta,

hesternum solitus medio servare minutal

130

Septembri nec non differre in tempora cenae

alterius conchem aestivam cum parte lacerti

signatam vel dimidio putrique siluro

filaque sectivi numerata includere porri.

invitatus ad haec aliquis de ponte negabit.

135

sed quo divitias haec per tormenta coactas,

cum furor haut dubius, cum sit manifesta phrenesis,

ut locuples moriaris, egentis vivere fato?

interea, pleno cum turget sacculus ore,

crescit amor nummi quantum ipsa pecunia crevit,

140

et minus hanc optat qui non habet. ergo paratur

altera villa tibi, cum rus non sufficit unum

et proferre libet finis maiorque videtur

et melior vicina seges; mercaris et hanc et

arbusta et densa montem qui canet oliva.

145

quorum si pretio dominus non vincitur ullo,

nocte boves macri lassoque famelica collo

iumenta ad viridis huius mittentur aristas

nec prius inde domum quam tota novalia saevos

in ventres abeant, ut credas falcibus actum.

150

dicere vix possis quam multi talia plorent

et quot venales iniuria fecerit agros.

sed qui sermones, quam foede bucina famae!

‹quid nocet haec?› inquit ‹tunicam mihi malo lupini

quam si me toto laudet vicinia pago

155

exigui ruris paucissima farra secantem.›

scilicet et morbis et debilitate carebis

et luctum et curam effugies, et tempora vitae

longa tibi posthac fato meliore dabuntur,

si tantum culti solus possederis agri

160

quantum sub Tatio populus Romanus arabat.

mox etiam fractis aetate ac Punica passis

proelia vel Pyrrhum inmanem gladiosque Molossos

tandem pro multis vix iugera bina dabantur

vulneribus; merces haec sanguinis atque laboris

165

nulli visa umquam meritis minor aut ingratae

curta fides patriae. saturabat glebula talis

patrem ipsum turbamque casae, qua feta iacebat

uxor et infantes ludebant quattuor, unus

vernula, tres domini; sed magnis fratribus horum

170

a scrobe vel sulco redeuntibus altera cena

amplior et grandes fumabant pultibus ollae.

nunc modus hic agri nostro non sufficit horto.

inde fere scelerum causae, nec plura venena

miscuit aut ferro grassatur saepius ullum

175

humanae mentis vitium quam saeva cupido

inmodici census. nam dives qui fieri volt,

et cito volt fieri; sed quae reverentia legum,

quis metus aut pudor est umquam properantis avari?

‹vivite contenti casulis et collibus istis,

180

o pueri,› Marsus dicebat et Hernicus olim

Vestinusque senex, ‹panem quaeramus aratro,

qui satis est mensis: laudant hoc numina ruris,

quorum ope et auxilio gratae post munus aristae

contingunt homini veteris fastidia quercus.

185

nil vetitum fecisse volet, quem non pudet alto

per glaciem perone tegi, qui summovet euros

pellibus inversis: peregrina ignotaque nobis

ad scelus atque nefas, quaecumque est, purpura ducit.›

haec illi veteres praecepta minoribus; at nunc

190

post finem autumni media de nocte supinum

clamosus iuvenem pater excitat: ‹accipe ceras,

scribe, puer, vigila, causas age, perlege rubras

maiorum leges; aut vitem posce libello,

sed caput intactum buxo narisque pilosas

195

adnotet et grandes miretur Laelius alas;

dirue Maurorum attegias, castella Brigantum,

ut locupletem aquilam tibi sexagesimus annus

adferat; aut, longos castrorum ferre labores

si piget et trepidum solvunt tibi cornua ventrem

200

cum lituis audita, pares quod vendere possis

pluris dimidio, nec te fastidia mercis

ullius subeant ablegandae Tiberim ultra,

neu credas ponendum aliquid discriminis inter

unguenta et corium: lucri bonus est odor ex re

205

qualibet. illa tuo sententia semper in ore

versetur dis atque ipso Iove digna poeta:

«unde habeas quaerit nemo, sed oportet habere.»›

[hoc monstrant vetulae pueris repentibus assae,

hoc discunt omnes ante alpha et beta puellae.]

210

talibus instantem monitis quemcumque parentem

sic possem adfari: ‹dic, o vanissime, quis te

festinare iubet? meliorem praesto magistro

discipulum. securus abi: vinceris, ut Aiax

praeteriit Telamonem, ut Pelea vicit Achilles.

215

parcendum est teneris; nondum implevere medullas

maturae mala nequitiae. cum pectere barbam

coeperit et longae mucronem admittere cultri,

falsus erit testis, vendet periuria summa

exigua et Cereris tangens aramque pedemque.

220

elatam iam crede nurum, si limina vestra

mortifera cum dote subit. quibus illa premetur

per somnum digitis! nam quae terraque marique

adquirenda putas brevior via conferet illi;

nullus enim magni sceleris labor. «haec ego numquam

225

mandavi» dices olim «nec talia suasi.»

mentis causa malae tamen est et origo penes te.

nam quisquis magni census praecepit amorem

et laevo monitu pueros producit avaros

[et qui per fraudes patrimonia conduplicari]

230

dat libertatem et totas effundit habenas

curriculo; quem si revoces, subsistere nescit

et te contempto rapitur metisque relictis.

nemo satis credit tantum delinquere quantum

permittas: adeo indulgent sibi latius ipsi.

235

cum dicis iuveni stultum qui donet amico,

qui paupertatem levet attollatque propinqui,

et spoliare doces et circumscribere et omni

crimine divitias adquirere, quarum amor in te

quantus erat patriae Deciorum in pectore, quantum

240

dilexit Thebas, si Graecia vera, Menoeceus,

in quorum sulcis legiones dentibus anguis

cum clipeis nascuntur et horrida bella capessunt

continuo, tamquam et tubicen surrexerit una.

ergo ignem, cuius scintillas ipse dedisti,

245

flagrantem late et rapientem cuncta videbis.

nec tibi parcetur misero, trepidumque magistrum

in cavea magno fremitu leo tollet alumnus.

nota mathematicis genesis tua, sed grave tardas

expectare colus: morieris stamine nondum

250

abrupto. iam nunc obstas et vota moraris,

iam torquet iuvenem longa et cervina senectus.

ocius Archigenen quaere atque eme quod Mithridates

composuit: si vis aliam decerpere ficum

atque alias tractare rosas, medicamen habendum est,

255

sorbere ante cibum quod debeat et pater et rex.›

Monstro voluptatem egregiam, cui nulla theatra,

nulla aequare queas praetoris pulpita lauti,

si spectes quanto capitis discrimine constent

incrementa domus, aerata multus in arca

260

fiscus et ad vigilem ponendi Castora nummi,

ex quo Mars Ultor galeam quoque perdidit et res

non potuit servare suas. ergo omnia Florae

et Cereris licet et Cybeles aulaea relinquas:

tanto maiores humana negotia ludi.

265

an magis oblectant animum iactata petauro

corpora quique solet rectum descendere funem

quam tu, Corycia semper qui puppe moraris

atque habitas, coro semper tollendus et austro,

perditus †ac vilis† sacci mercator olentis,

270

qui gaudes pingue antiquae de litore Cretae

passum et municipes Iovis advexisse lagonas?

hic tamen ancipiti figens vestigia planta

victum illa mercede parat, brumamque famemque

illa reste cavet: tu propter mille talenta

275

et centum villas temerarius. aspice portus

et plenum magnis trabibus mare: plus hominum est iam

in pelago. veniet classis quocumque vocarit

spes lucri, nec Carpathium Gaetulaque tantum

aequora transiliet, sed longe Calpe relicta

280

audiet Herculeo stridentem gurgite solem.

grande operae pretium est, ut tenso folle reverti

inde domum possis tumidaque superbus aluta,

Oceani monstra et iuvenes vidisse marinos.

non unus mentes agitat furor. ille sororis

285

in manibus voltu Eumenidum terretur et igni,

hic bove percusso mugire Agamemnona credit

aut Ithacum. parcat tunicis licet atque lacernis,

curatoris eget qui navem mercibus implet

ad summum latus et tabula distinguitur unda,

290

cum sit causa mali tanti et discriminis huius

concisum argentum in titulos faciesque minutas.

occurrunt nubes et fulgura: ‹solvite funem›

frumenti dominus clamat piperisve coempti,

‹nil color hic caeli, nil fascia nigra minatur;

295

aestivom tonat.› infelix hac forsitan ipsa

nocte cadet fractis trabibus fluctuque premetur

obrutus et zonam laeva morsuque tenebit.

sed cuius votis modo non suffecerat aurum

quod Tagus et rutila volvit Pactolus harena,

300

frigida sufficient velantes inguina panni

exiguusque cibus, mersa rate naufragus assem

dum rogat et picta se tempestate tuetur.

Tantis parta malis cura maiore metuque

servantur: misera est magni custodia census.

305

dispositis praedives amis vigilare cohortem

servorum noctu Licinus iubet, attonitus pro

electro signisque suis Phrygiaque columna

atque ebore et lata testudine. dolia nudi

non ardent Cynici; si fregeris, altera fiet

310

cras domus atque eadem plumbo commissa manebit.

sensit Alexander, testa cum vidit in illa

magnum habitatorem, quanto felicior hic qui

nil cuperet quam qui totum sibi posceret orbem

passurus gestis aequanda pericula rebus.

315

nullum numen habes, si sit prudentia: nos te,

nos facimus, Fortuna, deam. mensura tamen quae

sufficiat census, si quis me consulat, edam:

in quantum sitis atque fames et frigora poscunt,

quantum, Epicure, tibi parvis suffecit in hortis,

320

quantum Socratici ceperunt ante penates;

numquam aliud natura, aliud sapientia dicit.

acribus exemplis videor te cludere? misce

ergo aliquid nostris de moribus, effice summam

bis septem ordinibus quam lex dignatur Othonis.

325

haec quoque si rugam trahit extenditque labellum,

sume duos equites, fac tertia quadringenta.

si nondum implevi gremium, si panditur ultra,

nec Croesi fortuna umquam nec Persica regna

sufficient animo nec divitiae Narcissi,

330

indulsit Caesar cui Claudius omnia, cuius

paruit imperiis uxorem occidere iussus.